Sansür cennetine hoşgeldiniz

Sansürün daha sıkı işleyebilmesi için sansür yasasının, yeni ismiyle ‘dezenformasyonla uğraş yasasının gündemde olduğu bugünlerde Datça’da eşcinsellik konusunu ele alan “Benim Çocuğum” belgeseli yasaklanıyor, Boğaziçi Üniversitesinin Sinema Kulübü şovları engelleniyor, Diyarbakır’da Ahmet Arif büstü tahrip ediliyor. Sanata sansür ve taarruzların toplumumuzda ne yazık ki çok uzun bir geçmişi var. Yıkıcı güçler bir şey işlerine gelmedi mi onu tahrip etmenin yollarını çok uygun biliyorlar. Sansürü besleyen güçler bütün dünyada tesirini sürdüren radikal milliyetçi, ırkçı ve dinci ideolojiler ki bunlar otoriter toplumlarda farklı renkler ve biçimlerde gelişiyorlar. Bu çeşit ideolojilerin kendi görüşleri doğrultusunda kurguladıkları hikayelerin sorgulanması bile sansürün çabucak devreye girmesine yol açıyor. Sözgelimi tarih derslerinde kendimizi bildik bileli kahramanlık hikayeleri dinlemişizdir, tarihe ezilenlerin açısından bakan alternatif bir yaklaşım ise doğal olarak yok sayılıyor. Çocukluğumuzdan beri beynimizi yıkayan bu türlü bir eğitimin bizleri etkilememesi mümkün mü?

Aradan altmış yıldan fazla vakit geçti, ülkeyi yönetenler değişti, şartlar değişti lakin otoriter sansürcü zihniyet hiç değişmedi. Edebiyata, tiyatroya, sinemaya, sanata sansür hiç gündemden çıkmadı. Bu da sanatın yıkıcı güçlere karşı direnme üzere bir gizilgücünün olduğu inancının sürmesine yol açtı. Tahminen de bu nedenle ülkemizde sanatkarların pek birden fazla yönetenler tarafından yerden yere vurulurken, halk tarafından hala prestij görüyor. Lakin bu da süreksiz bir süreç. Zira günümüzde sanatın direnme gücünü körleten çok daha büyük bir tehlikeyle karşı karşıyayız, o da demokrasinin gelişmiş olduğu idarelerde bile tesirini sürdüren kapalı sansür ve otosansür.

TOPLUMSAL CİNSİYET ALANINDA OTOSANSÜR VE ZIMNÎ SANSÜR

Medyada ve dizilerdeki cinsiyetçi yaklaşımlara baktığımızda otosansüre sayısız örnek bulabiliriz. Çağdaş ömrün süratli akışı içinde klasik bayan ve erkek rolleri de değişirken, dizilerde hala esirgeyici, denetleyici, aktif maço erkekler hoş, alımlı, edilgen, sevecen, seksi ve doğurgan bayanların ön planda olduğunu görüyoruz. Dizilerin ömrünü sürdürmesi büyük oranda ataerkilliğin korunmasına bağlı. Sözgelimi Korona öncesi gösterime giren ve varoştaki aile ömrünü bahis alan uzadıkça da giderek saçmalaşan dizi “Bizim Hikaye”de kardeşleri için her çeşit özveriye razı olan bu açıdan da olumlu bir rol modeli çizen abla sözün tam manasıyla ailesi için saçını süpürge ederken, erkek kardeşler vur kırlarıyla, saldırganlıklarıyla küçük birer maço olarak canlandırılıyor. Düzgünce klişeleşmiş olan bayan ve erkek rolleri öylesine doğal olarak gösteriliyor ki izleyicinin sorgulamak aklının ucundan bile geçmiyor. Hikayenin varoşta geçmesi orada da daha muhafazakâr bir ömür biçiminin benimsenmesi kâfi bir neden değil, zira birbirinden kesin çizgilerle ayrılan bayan ve erkek rolleri abartılarak sunulurken, tek gerçek buymuş üzere gösteriliyor. Gerçi dizinin ilerleyen kısımlarında klişe rollerin yer yer kırıldığını, bayanların da faal duruşlarıyla gösterildiğini görüyoruz lakin bunun da kâfi olmadığını, senaristlerin bu alanda çok daha yaratıcı olmaları gerektiğini düşünüyorum.Dizinin senaristlerinden Hatice Meryem’in kitaplarındaki feminist duruşa baktığımızda toplumsal cinsiyeti ön plana alan bir bakışın dizinin gerçekçiliğini bozmayacak bir biçimde diziye sindirilmesi pekala mümkündü. Bir çok dizide ise bu tıp sıkıntılar gündeme bile gelmiyor, zira ataerkil bakış, toplumda bayanlara ve erkeklere biçilen roller yaşadığımız gerçeğe ayna tutma ismine hiç sorgulanmadan sürdürülüyor.

Yine dizilerde kürtaj niyeti bile büyük bir çaresizlik olarak çok olumsuz gösteriliyor. Bayanlar için yaşamsal bir kıymeti olan bu bahis ele alındığında da ne yapıp yapıp bayanın kürtajdan son anda vazgeçmesi sağlanıyor. Farklı bir anlayışın diziyi riske atabileceği korkusu otosansürün devreye girmesine yol açıyor. Otosansürün nedeni yalnızca cezalandırılma korkusu değil, tıpkı vakitte kabul edilmeme ve dışlanma korkusu ki bence en tehlikelisi de bu.Ataerkilliği bayanlar da büyük oranda içselleştirdikleri için toplumsal medyada dizilerden yola çıkarak bu sorunu gündeme getiren bir tartışma başlattığımda bir çok dizi izleyicisinin bu husus üstünde konuşmaktan bile kaçınan saldırgan duruşuna şahit oldum.

Sinemada da bayan meselelerini ele alan çok önemli yerli sinemalarda bile sıkıntılar yalnızca şahsî bağlarda odaklanıyor, buna karşılık bayanları ezen, yok sayan sistem eleştirisi devreye bile giremiyor. Sinemada, tiyatroda, dizilerde toplumsal cinsiyetle ilgili bahisler gündeme geldiğinde bu hususların yerleşik tertibin koruyucularını rahatsız etmeyecek bir biçimde gösterilmesine ihtimam gösteriliyor. Bu açıdan da meselelerin tahlilinde daha çok ruhsal olanda odaklaşılıyor.

Kendi çalışmalarımdan örnek verecek olursam son tiyatro oyunum “Babalar, Amcalar ve Diğerleri”nde çocuk tacizi üzere çok güç bir mevzuyu işlerken sorunu yalnızca ruhsal etkenlerle sınırlamıyor, sistem tenkidine de yöneliyorum. Oyunda giderek muhafazakârlaşan bir anlayışın bize dayattığı kutsal aile imajının yıkılması, aileyle yüzleşme ve faili koruyan sistem eleştirisi oyunun sahnelenmesi kelam konusu olduğunda çabucak sansürcü bir bakışın devreye girmesine yol açmıştı. (Nilüfer Belediye Tiyatrosunun raporu). Benzeri olumsuz reaksiyonlar ataerkil dünyada eril zihniyeti nasıl içselleştirdiklerini gösteren Yüzleşme oyunumda da (Ankara Aralık Sahne) gündeme gelmişti.Özellikle de oyunda eril kanıyı simgeleyen erkek sesleri yadırgatmıştı. Bu tıp yansılar tenkide, eleştirel bakışa tahammülsüzlüğü gözler önüne sererken mercek altına alınan eril sistemi de ister istemez onaylamış oluyor.

Buna karşılık bir bayanın kimlik arayışını gündeme getiren “Lena, Leyla ve Ötekiler” oyunum bu tıp tehlikeli sularda yüzmediği için yedi yıldır tiyatrolarda ömrünü sürdürüyor. Bu gelişim bir roman müellifi kadar özgür ve bağımsız olamayan bir oyun ya da sinema muharriri için daha yazmaya başlamadan otosansürün devreye girmesi manasına gelmiyor mu?

POLİTİK DOĞRUCULUK İSMİNE SANSÜR

Ötekileştirilen insanların haklarını muhafaza ismine (politik doğruculuk) devreye giren sansürcü zihniyeti yalnızca bizde değil demokrasinin gelişmiş olduğu ülkelerde de görüyoruz. Aslında kültürel çeşitlilik ve eşit temsil edilme hakkını savunan böylece lisanın incitici gücünü ve nefret telaffuzlarını engelleyen politik doğruculuğu ilerici bir gelişme olarak görebiliriz. Belden aşağı küfürlerin, bayanları aşağılayan sözcüklerin kullanılmaması buna tipik bir örnek veriyor. Ya da zenci, çingene, kapıcı üzere muhakkak etnik kümeleri ya da meslekleri ötekileştiren sözcüklerden de bugün ihtimamla kaçınılıyor.

Ancak sansürün gündeme geldiği her yerde olduğu üzere politik doğruculukta da meselelerle karşılaşıyoruz. Sözgelimi vücudunu satarak geçinen bayanların mesleğine onları küçük düşürmeme ismine seks ticareti ya da sömürüsü olarak değil de seks personelliği olarak tanımlıyor, bayanlara da seks çalışanı diyoruz. Fakat görünüşte liberal üzere görünen bu tarif bayan vücudunun satılık bir mala dönüşmesini doğal bir olgu olarak kabul etmemize yol açıyor. Böylelikle bayanı seks köleliğine indirgeyen ataerkil sistem de doğal bir biçimde onaylanmış oluyor. Ünlü feminist Alice Schwarzer bu sorunu gündeme getirdiğinde transları ötekileştirme, dahası yok sayma suçlamasına maruz kalmıştı.

Beni çok etkileyen bir olay başörtüsü ile ilgili bir tartışmada ortaya çıkmıştı. Almanya’da başörtülü bir bayanın katıldığı bir TV programında bir üniversite hocası “Özgür bir ülkede herkes istediğini giymekte elbette serbesttir” demişti. “İsteyen başörtüsü takar, istemeyen takmaz. Kimse kimseye karışamaz. Fakat başörtüsünün bayanı kapatan ataerkil bir zihniyetin eseri olduğunu da gözden kaçırmamalıyız.” Bu kelamları başörtülü bayanın kendisine dava açmasına yol açmıştı.

Politik doğruculuğun bizlere vakit zaman dayattığı sansür hususa tek bir açıdan baktığı, yani sorunu bir bütün olarak görmediği için gerçekleri muhakkak bir filtreden geçirerek kısıtlıyor, dahası yok sayıyor. Bu nedenle politik doğruculuk özünde ne kadar yanlışsız olursa olsun verdiğim örnekte de gösterdiğim üzere çarçabuk berbata kullanılarak bir baskı ve manipülasyon aracına dönüşebiliyor.

Politik doğruculuk ismine sansür devreye girdiği anda edebiyatta kıymetli bir yeri olan taşlama, alaylama, yergi ve kara mizah da geri plana itiliyor ya da yok sayılıyor. Karikatürün de ne büyük çatışmalara yol açtığını son yıllardaki gelişmeler gözler önüne seriyor.Almanya’da yeni yayınlanan lakin hala direktörünü bulamayan kara mizah oyunum “Memleketimden Bayan Manzaraları” (Blickwechsel, Frauenlandschaften) yalnızca bizde değil yurt dışında da şaşırtan bir sansürle karşılaşmıştı. Viyana’daki ajansımın bana yolladığı raporlarda oyunla ilgili çok olumlu yorumlar gelmesine karşın, bu türlü bir oyunun sahnelenmesinin riskli olduğu görüşü ön plandaydı. Bunun da nedeni taşlamanın temelini oluşturan doğru/yanlış görüşünün ön planda olmasıydı. Hakikaten de herkes kendi açıdan haklıdır üzere bir göreceliği savunan postmodernizmin hala geçerliğini sürdüğü bir periyotta taşlama çeşidi oyunları pek sahnede göremiyoruz. Öte yandan müellifin yan tutması ve toplumsal ya da politik bir iletiyi savunması birçok sefer didaktik üzere bir damgalamayla küçümseniyor. Bu da bizim neslin olmazsa olmaz diye kabul ettiği sorgulayıcı ve eleştirel bakışın yavaş yavaş yok edildiğini gösteriyor.

Sonuçta sansür demokratik toplumlarda yalnızca bilinmeyen sansür ve otosansür olarak tesirini sürdürürken bizim üzere otoriter ve baskıcı toplumlarda dolaysız sansürden bâtın sansüre kadar bütün boyutlarıyla ve yoğunluğuyla yaşanıyor. Zira dolaysız sansür ne kadar ağırsa saklı sansür ve otosansür de o kadar kolay kısım budak salabiliyor. Bu açıdan toplumumuzun her çeşit sansür biçiminin çarçabuk filizlendiği tipik bir sansür cenneti olduğunu söyleyebiliriz.